Gabriel Kwiatkowski – Szkolnictwo parafialne w diecezji płockiej w XVI-XVIII w.
Dla przeciętnego czytelnika książka Gabriela Kwiatkowskiego „Szkolnictwo parafialne w diecezji płockiej w XVI-XVIII w.” jest pozycją trudną, dla miłośników historii edukacji i Kościoła – bezcenną.
Autor dokonał benedyktyńskiej pracy, przyglądając się szkołom parafialnym na terenie diecezji płockiej w ujęciu statystycznym. Według liczby i płci uczniów, poziomu edukacji, zasobności budynków szkoły i innych interesujących parametrów.
Od początku przeczy też obecnej dotąd w nauce tezie, że poziom nauczania na Mazowszu był niższy, niż w innych regionach. Ze spostrzeżeń autora i materiałów źródłowych wynika, że nie różnił się zbytnio od pozostałych.
Najwyższy poziom edukacji był oczywiście w Płocku, gdzie działała szkoła przy Kapitule Katedralnej i kolegiacie św. Michała.
„Kapituła katedralna posiadała szereg wybitnych postaci, którzy oddziaływali na kulturę umysłową nie tylko w obrębie swojego gremium, ale również na całe środowisko płockie”, pisze Kwiatkowski.
Z kolei kapituły kolegiackie wykształciły się i funkcjonowały od XIV wieku na bazie środowisk kanonikatu, czyli zorganizowanej formy życia duchownego jak kanonicy regularni. Nauczycielem szkoły często bywał któryś z wychowanków płockiej szkoły katedralnej.
Kapituła kolegiacka św. Michała w Płocku została ufundowana przez Dobiechnę, wdowę po wojewodzie Wojsławie w XII wieku.
Głównym tematem książki są jednak szkoły parafialne. W początkach XVI wieku w diecezji płockiej było 314 parafii, obowiązywał podział diecezji na trzy archidiakonaty: płocki, dobrzyński i pułtuski. Na każdą przypadało ok. 15 miejscowości, co świadczy o rzadkiej sieci parafii w skali kraju.
Autor przedstawia też episkopat płocki i jego wkład w edukację. W analizowanym okresie biskupi cieszyli się wysokim prestiżem społecznym. Wymieńmy kilku z nich, szczególnie zasłużonych: Andrzej Krzycki h. Kotowicz (1527-1535), Andrzej Nosowski h. Łada (1547-1567, Stanisław Łubieński h. Pomian (1627-1640) .
Michał Jerzy Poniatowski h. Ciołek (1773-1785) z kolei, młodszy brat króla Augusta to postać kontrowersyjna. Zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach w 1794 roku. „Zabiegi M.J. Poniatowskiego zmierzające do odbudowy i reformy szkolnictwa w diecezji w latach jego urzędowania są niewątpliwie znaczące”, pisze Gabriel Kwiatkowski. Do jego zasług należy wypracowanie nowoczesnego modelu szkół elementarnych. Jeśli szkoły parafialne będą odpowiednio zorganizowane, to zawsze spełniać będą dwie funkcje: kościelną i państwową.
Data powstania sieci szkolnictwa parafialnego w diecezji płockiej nie jest jasna. Jeden z badaczy twierdzi, że szkoły przy kościołach powstawały i funkcjonowały od zarania chrześcijaństwa.
Obiektywna ocena wartości edukacji też jest trudna, ale pewną wskazówką jest liczba studentów z miast diecezji płockiej w Akademii Krakowskiej w latach 1526-1550. Z Płocka było ich 25 (15,7% ogółu), z Ciechanowa – 10 (0,6%), a na przykład z Radzanowa – 1. „Jeśli weźmiemy pod uwagę tylko miejscowości z odsetkiem powyżej średniej na poziomie 5 proc., to otrzymamy swoisty ranking ówczesnych szkół parafialnych w miastach diecezji płockiej pod względem liczby absolwentów na wyższej uczelni, analogiczny do tego, jaki robi się współcześnie”, zaznacza autor.
Ocenę stanu szkolnictwa parafialnego umożliwiła też wizytacja diecezji z roku 1693, pod auspicjami bp. Andrzeja Chryzostoma Załuskiego (1692-1698). O niezwykle interesujących wynikach tego przeglądu obszernie można przeczytać w książce.
Gabriel Kwiatkowski – doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie historia w Akademii Finansów i Biznesu Vistula (2022). Od kilku lat prowadzi badania nad dziejami edukacji w XVI-XVIII wieku, zwłaszcza szkolnictwa parafialnego w diecezji płockiej.
Tekst: Milena Gurda
Projekt jest realizowany w ramach programu 2.1 E-usługi, Poddziałanie 2.1.1 E-usługi dla Mazowsza, typ projektów Informatyzacja bibliotek, w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2014-2020.